Reinder Smith
1 juni, 19:30 • 7 minuten leestijd
Zaterdag werd met een groot feest de vernieuwde Grote Markt geopend. Sinds dit Groninger stadsplein tijdens de bevrijding in april 1945 grotendeels werd verwoest, is het onderwerp van een vrijwel voortdurend bouwproces. Er werden tijdens de wederopbouw gebouwen geplaatst die soms na enkele tientallen jaren alweer werden afgebroken. Maar na dertig jaar is de tweede bouw- en sloopronde klaar en kunnen we genieten van de vernieuwde Grote Markt.
Wie in de jaren 70 op een mistige herfstdag de Grote Markt op liep, waande zich zonder al te veel verbeelding in een Oost-Duitse of Poolse stad. Alleen de karakteristieke geur van bruinkool en het gepruttel van Trabantjes ontbrak, maar verder had het centrum de uitstraling van een kapot gebombardeerde DDR-stad die liefdeloos weer was opgebouwd.
Met de feestelijke heropening van de Grote Markt sluit de stad Groningen een tweede grote herbouwronde af. Daarbij is een flink gedeelte van de naoorlogse wederopbouw-architectuur gesloopt en vervangen. En is op de fiets na al het verkeer van de Grote Markt verdwenen.
Lees verder onder de foto
Verwoest tijdens de bevrijding
Tijdens de gevechten die leidden tot de bevrijding in april 1945 werd een groot gedeelte van het Groninger stadscentrum verwoest. De Grote Markt was het zwaarst getroffen. De Waagstraat en de noord- en oostwand van de Grote Markt gingen vrijwel geheel verloren.
Lees verder onder de foto
Het toenmalige stadsbestuur treurde daar niet om. Het had al een half jaar na de bevrijding de Delftse stedenbouwkundige Marinus Jan Granpré Molière ingehuurd om een plan voor de wederopbouw te maken. Want het stadsbestuur was de oude zooi die rond de Grote Markt stond al langer zat en wilde Groningen opstuwen in de vaart der volkeren en er een moderne stad van maken.
De vooroorlogse markt als romantisch ideaal
Het schilderij 'De Paardenkeuring op de Grote Markt op de 28ste augustus' van Otto Eerelman uit 1920 toont de vooroorlogse Grote Markt in al zijn glorie. Alhoewel, Eerelman smokkelde een beetje. Een aantal panden op het schilderij waren in 1920 al afgebroken, het is dus een iets geromantiseerd plaatje.
Maar toch, de vooroorlogse Grote Markt was een van de mooiste marktpleinen in Noordwest-Europa. En was het tijdens de bevrijding niet verwoest, dan had het vandaag de dag een monumentenstatus gehad. Niemand zou het in zijn hoofd halen om het te slopen.
Lees verder onder de foto
Geen herbouw maar een heel andere markt
De stedenbouwkundige Granpré Molière ging voortvarend aan de slag en presenteerde in 1947 een uitgebreid plan. De Grote Markt werd flink groter door de nieuwe gevellijnen aan de noord- en oostkant een stuk naar achteren te plaatsen. Achter de oostwand werd een groot cultuurcentrum gepland dat de Stadschouwburg en de Harmonie zou moeten vervangen.
Granpré Molière was een van de grondleggers van de Delftse School. Een stroming binnen de architectuur die 'historiserend' wordt genoemd. Gebouwen uit deze stroming zien er oud uit, maar zijn dat niet. En de Grote Markt van na de wederopbouw zou volgens zijn plannen dan ook zo'n historiserend uiterlijk krijgen.
Lees verder onder de foto
De mislukking van Granpré Molière
Tussen 1945 en 1950 presenteerde Granpré Molière meerdere versies van zijn wederopbouwplan, maar hoe vaak en veel hij het ook aanpaste, de plannen kregen nooit een meerderheid in de gemeenteraad. Aan de rechterzijde was er bezwaar omdat de bouw van onder meer een cultuurcentrum aan de Grote Markt ten koste zou gaan van de middenstand die daarvoor winkelruimte in moest leveren. Aan de linkerzijde van het politieke spectrum waren er bezwaren tegen de stijl van Granpré Molière, die men te ouderwets vond.
Dan speelden er op de achtergrond ook nog ruzies tussen enerzijds de gemeente die zoveel mogelijk wilde slopen en anderzijds de rijksdienst voor de monumentenzorg die liever wilde herbouwen. Uiteindelijk gooide Granpré Molière in 1950 het bijltje er bij neer.
Zonder een overkoepeld plan en visie werd de heropbouw van de Grote Markt vervolgens gebouw voor gebouw ter hand genomen. Als eerste verscheen in 1954 het nieuwe gebouw van studentenvereniging Vindicat aan de oostkant van de markt.
Als laatste werd in 1974 de Naberpassage gebouwd op de grond die Granpré Molière in gedachte had voor een nieuw cultuurcentrum. Het eindresultaat was een binnenstad waar, op een paar liefhebbers van wederopbouwarchitectuur na, niemand blij van werd.
Lees verder onder de foto
Het nieuwe Stadhuis en de Waagstraat
Voor de oorlog was de Waagstraat een van de belangrijkste winkelstraten van Groningen. De winkelstraat ging tijdens de bevrijding, op het Goudkantoortje na, helemaal verloren. Tot grote woede van de middenstand werd de Waagstraat niet herbouwd. De ruimte werd in 1963, bijna twintig jaar na de bevrijding dus, opgevuld met het Nieuwe Stadhuis.
Het was de uitdrukkelijke wens van de naoorlogse burgemeester Cort van der Linden om alle ambtenaren bij elkaar in het stadhuis te hebben. Na veel vergaderen en tekenen werd een ontwerp van architect Jo Vegter achter het oude stadhuis gerealiseerd.
Het was een schitterend gebouw. Maar helaas paste het wit marmeren gebouw totaal niet in de Groninger binnenstad. De meeste Stadjers vonden het foeilelijk en binnen de kortste keren moest de reinigingsdienst elke ochtend langskomen om alle hoeken, gaten en stegen van het gebouw met de hogedrukspuit schoon te maken. Bovendien was het al snel te klein voor het uitdijende ambtenarenapparaat. Al in 1994, na amper dertig jaar in gebruik te zijn geweest, werd het afgebroken om plaats te maken voor het nieuwe Waagstraatcomplex van de Italiaanse architect Natalini.
Mislukte plannen voor de nieuwe noordwand
Het succes van de nieuwe Waagstraat maakte de geesten rijp voor nog meer sloop en nieuwbouw. In februari 2001 mochten de Stadjers naar de stembus voor een raadgevend referendum over een plan voor de nieuwe noordzijde (de voormalige V&D-kant) van de Grote Markt. Dat plan voorzag in sloop en nieuwbouw van de noordwand, om zo ruimte te maken voor nog een groot warenhuis, bij voorkeur een vestiging van de Bijenkorf.
Aan het plan was een grote parkeergarage onder de Grote Markt gekoppeld. Onder het motto 'Geen gat in de Grote Markt' voerden tegenstanders een felle campagne. Maar liefst tachtig procent van de Groningers stemden tegen en de gemeente zette een streep door de verdere ontwikkeling van de noordwand. Achteraf gezien was dit een geluk bij een ongeluk. Want de Bijenkorf trok zich later terug uit Stad en V&D ging failliet. Als het plan wel door was gegaan, had de binnenstad dus waarschijnlijk nog een groot, leeg warenhuis gehad.
Lees verder onder de foto
De nieuwe oostwand en Forum Groningen
Nadat de kater van het mislukte referendum over de noordwand was verwerkt, ging de gemeente aan de slag met een plan voor de oostwand, de Vindicat-zijde van de markt. Na een referendum in 2005 dat mislukte vanwege een te geringe opkomst, werd een plan uitgewerkt dat resulteerde in de bouw van het Forum en een nieuwe oostwand. De panden van apotheek Sissing, de Friesland Bank, Vindicat en de Naberpassage werden gesloopt.
De rooilijn werd zeventien meter naar voren gebracht naar zijn vooroorlogse plaats, zodat de markt weer wat kleiner en intiemer werd. Er werden drie nieuwe panden gebouwd: Vindicat, The Market Hotel en Merckt op de hoek van de Oosterstraat. De parkeergarage achter de oostwand werd gesloopt en maakte plaats voor het Forum Groningen.
Lees verder onder de foto
De herinrichting van de Grote Markt
In Groningen voeren alle spoorwegen, kanalen en wegen 'noar Stad'. De Grote Markt was jarenlang de centrale verkeersrotonde van het Noorden. Wie in de jaren 60 van Assen naar Winsum reed, kwam over de Grote Markt. En wie van Winschoten naar Drachten ging ook.
Pas door de invoering van het Verkeerscirculatieplan in 1977 kwam daar een einde aan. Maar het busvervoer hield nog jarenlang een station voor de V&D. Na de 'verbanning' van de stads- en streekbussen uit het centrum in 2022 ontstond de mogelijkheid om de Grote Markt, dat wil zeggen het plein zelf, aan te pakken.
En dat is de afgelopen twee jaar gebeurd. De karakteristieke grijze en zwarte stenen zijn verdwenen en maakten plaats voor een rood-bruine markt. De straten rondom de markt zijn weggehaald en er zijn fonteintjes, bankjes en bomen geplaatst. Vooral dat laatste is opvallend. In de meeste steden staan er bomen rond een plein, in Groningen staat nu een klein bos op de markt.
Is het nu klaar?
De herbouw van de verwoeste Grote Markt begon in 1952 en was in 1974 klaar. In 1996 werd alweer begonnen met de sloop van de eerste wederopbouwpanden en dertig jaar later ligt er eindelijk een auto- en busvrije Grote Markt. En is een flink deel van de na-oorlogse panden gesloopt en vervangen.
De reacties op de vernieuwde Grote Markt zijn in meerderheid positief. Volgens sommigen heeft de Grote Markt een deel van de vooroorlogse allure terug. Valt er nu nog wat aan te pakken? Vast wel. Misschien toch nog een keer de noordwand? Of het fietsverkeer dat de Grote Markt nu gebruikt als een breed uitgevallen fietspad? De toekomst zal het leren.
